Fıkıh Usulü Nedir?

30.10.2021

İçindekiler

Fıkıh Usulü Nedir?

Fıkıh Usulü Nedir?

Fıkıh usulü, delillerden hüküm çıkarma işlemlerinin nasıl ve ne şekilde gerçekleştiğini gösteren bir ilimdir. Bu açıdan bakıldığında fıkıh usulünün fıkhın “mutfak” kısmını ifade ettiğini söyleyebiliriz.

Fıkıh usulü ilmi, iki kelimeden oluştuğu için iki farklı şekilde tanımlanır. Bu sadece bu ilme has bir durum değildir. Genelde birkaç kelimeden oluşan ilimler farklı tanımlamalarla karşımıza çıkar. Bu tanımlamalar tafsili ve icmâli tanım olmak üzere iki şekilde olur. Tafsili tanımlar terkipte bulunan kelimelerin teker teker açıklanmalarıyla gerçekleşir. İcmali tanımlar ise kelimelerin teker teker açıklanmayıp bir bütün haliyle açıklanması üzerinden gerçekleşir.

Fıkıh Usulü İlminin Tafsili Tanımı: Fıkıh, “Şer’i amelî hükümleri tafsili delillerinden hareketle bilmek” demektir. Usul ise dayanak, bir başka ifadeyle “delil” anlamında kullanılır. Dolayısıyla usul ilmi, delil ilmidir.

Fıkıh Usulü İlminin İcmali Tanımı: Fıkıh usulü, şer’î hükmü elde edebilmek için gerekli olan kaideleri içeren delil ilmidir.

Fıkıh Usulünün Amacı ve İşlevi

Fıkıh usulünün işlevi; “Hükümlerin delillerden elde ediliş keyfiyetini” göstermek, amacı da Kur’an ve sünnetteki hükümlerin doğru bir şekilde anlaşılmasını sağlamaktır. Müçtehit bir kimse için fıkıh usulü, bir kılavuz görevi görür. Müçtehit olmayan birisi için ise, hükümlerin hangi esaslara göre ortaya çıktığını bildirir. Başka bir ifade ile işin arka planını net bir şekilde ortaya koyar.

Fıkıh Usulünün Tedvini ve Tedvin Metotları

Fıkıh usulü ilminin tedvini İmam Şafii’nin Er-Risale adlı eseriyle başlar. Burada en çok karıştırılan şey, fıkıh usulünün İmam Şafii ile başladığıdır. Fıkıh usulü ilminin ortaya çıkışı Hz. Peygamber’e (as) kadar dayanır. Nitekim onun hüküm vazederken izlediği bazı esasların var olduğunu görebiliyoruz. İmam Şafii’nin Er-Risale’sinin bu denli öne çıkmasının en büyük sebebi kendisine kadar olan dönemde fıkıh usulü ilminin tedvin edilmemiş olması veya kendisinden önce yazılmış bir eser varsa bize ulaşamamış olmasıdır. Dolayısıyla Er-Risale için fıkıh usulü ilminin “en eski” veya “ilk” eseri dememiz daha doğru bir yakıştırma olacaktır.

Bu girizgâhtan sonra gelelim tedvin metotlarına. Fıkıh usulü ilminin yazımında izlenen iki metottan bahsedebiliriz: Fukaha ve mütekellimun metodu.

Fukaha Metodu: Cüz’î meselelerden hareketle genel kaidelerin oluşturulduğu bir metottur. Mantık ilmindeki tümevarım metodunu anımsatır. Bu metoda füru fıkıh hükümleri hâkimdir. Fukaha metoduna göre yazılmış en önemli usul eserleri şunlardır:

1-El-Fusul fi’l-usul – Cessas
2-Takvimu’l edille – Debusî
3-El-Usul – Serahsi
4-Kenzu’l Vusul ilâ Ma’rifeti’l Usul – Pezdevî

Yeri gelmişken şuraya şöyle bir not düşelim: “Sonraki dönem Hanefi usul kitaplarının geneli esas itibarıyla Pezdevî’nin usulüne dayanmaktadır. Ayrıca bu esere birçok şerh ve haşiye yazılmıştır.”

Mütekellimun Metodu: Bu metotta usul kaideleri delillerden hareketle tespit edilir. Bu bakımdan mantık ilmindeki tümdengelim metodunu anımsatır. Fukaha metoduna göre yazılmış en önemli usul eserleri şunlardır:

1-El-Umde fî usuli’l-fıkh – Kadı Abdulcebbar (Mutezili)
2-El-Mu’temed fî usuli’l-fıkh – Ebu’l Hüseyn el-Basrî (Mutezili)
3-El-Burhan fî usuli’l-fıkh – Cüveynî (Şafii)
4-El-Mustasfâ – İmam Gazali (Şafii)

Fıkıh Usulü İlminin Konuları

Fıkıh usulü ilmi, tıpkı diğer ilimler gibi kendi içerisinde özel bir sistematiğe sahiptir. Bu sistematikte başlıkların farklı taksimleri olsa da sac ayağı olarak şu üç büyük ana başlık üzerinden usul ilminin konularını genel hattıyla görebiliriz. (Bkz: Şema) Şemaya göz attıktan sonra söz konusu konu başlıklarını tek tek inceleyelim.

Deliller

Delil, zannî veya kat’î olduğuna bakmaksızın kendisinden şer’î-amelî hükmün çıkarıldığı veya bir hükmün kendisine dayandırıldığı şeydir. Literatürde deliller “Edille-i Şer’îyye” olarak geçer. Deliller, aslî ve fer’î deliller olmak üzere kendi içerisinde iki ana başlık altında toplanır.

Deliller hakkında daha tafsilatlı bilgi için şu yazımıza göz atabilirsiniz: Delil Nedir?

Hükümler

Hüküm, Allah’ın mükelleflerin fiillerine ilişkin hitabı veya bu hitabın sonucu olarak tanımlanır. Hüküm konusu kendi içerisinde teklifî ve vaz’î hüküm olmak üzere iki başlık altında incelenir.

Hüküm konusunun detayları için Hüküm Nedir? başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.

İstidlal Metotları

Usul âlimleri hüküm çıkarmayı ifade etmek için “istinbat” kavramını kullanırlar. İstinbat, delillerden hareketle hüküm çıkarma işlemine denir. İslam hukukunun ana kaynaklarını Kur’an ve sünnet oluşturur. Dolayısıyla istinbatın ilk adımı bu kaynaklar üzerinden atılır. Bu kaynaklar Arapça olduğundan, daha iyi ve doğru anlaşılmaları için dilin inceliklerine hâkim olunması gerekir. Başka bir ifade ile, nassları doğru olarak anlayabilmek için Arapça’da lafız konusunun iyi bilinmesi gerekir.

Lafız konusunu tüm taksimatı ve örnekleriyle incelemek için “Lafız Nedir?” başlıklı yazımıza mutlaka göz atmanızı tavsiye ederiz.

Fıkıh Usulü Literatürü

En önemli fıkıh usulü eserlerini bu bölümde bulabilirsiniz. Usul literatürü oldukça büyük bir külliyatı barındırır. Fakat biz bu yazımızda bu külliyat içerisinde yer alan en önemli bazı eserlere müellifleriyle yer verdik. Sırasıyla inceleyebilirsiniz.

El-Fusul fi’l-usul – Cessas
Takvimu’l edille – Debusî
El-Usul – Serahsi
El-Umde fî usuli’l-fıkh – Kadı Abdulcebbar (Mutezili)
El-Mu’temed fî usuli’l-fıkh – Ebu’l Hüseyn el-Basrî (Mutezili)
El-Burhan fî usuli’l-fıkh – Cüveynî (Şafii)
El-Mustasfâ – Gazali (Şafii)
Mizânu’l-usul fî netâici’l-ukûl – Semerkandî (Hanefi)
Et-Tahrir – İbnu’l-Hümâm (Hanefi)
Fusulu’l-bedayi’ fi usuli’ş-şerâi’ – Molla Fenari (Hanefi)
El-Muğni fi usüli’l-fıkh – Habbâzi (Hanefi)
Menâru’l-envar – Ebu’l-Berekat en-Nesefi (Hanefi)
El-İhkâm fi usüli’l-ahkâm – Seyfuddin el-Âmidi (Şafii)
El-Mahsûl – Fahreddin er-Razi (Şafii)
El-Minhac – Kadı Beyzâvi (Şafii)
Cem’u’l-cevâmi – İbnu’s-Subki (Şafii)
İ’lâmu’l-muvakki’in an rabbi’l-âlemin – İbni Kayyim el-Cevziyye (Hanbeli)
El-İhkâm fi usuli’l-ahkâm – İbni Hazm (Zahiri)
El-Muvâfakât – Ebu İshak Şâtıbi (Maliki)
Kenzu’l vusul ilâ ma’rifeti’l usul – Pezdevî

Önemli: Sonraki dönem Hanefi usul kitaplarının geneli esas itibarıyla Pezdevî’nin usulüne dayanmaktadır. Ayrıca bu esere birçok şerh ve haşiye yazılmıştır.Sığnâkî’nin el-Kâfî’si, Abdülaziz el-Buhari’nin Keşfu’l Esrar’ı ve Babertî’nin et-Takrir’i bunlardan bazılarıdır.

Et-Tenkih – Sadru’ş-Şeria (Hanefi)

Önemli: Et-Tenkih, Pezdevi’nin Kenzu’l-vusul’ü ile Fahreddin Razi’nin el-Mahsûl’ü ve İbnu’l-Hâcib’in el-Muhtasar’ından hareketle yazıldığı için karma metot kapsamında değerlendirilir. Eser, bizzat müellifin kendisi tarafından et-Tavzih adıyla şerh edilmiştir. Teftâzâni ise et-Tavzih üzerine et-Telvih adıyla bir haşiye yazmıştır.

Bediu’n-nizam – İbnu’s-Sââti (Hanefi)

Önemli: Yazar bu kitapta Pezdevi’nin fukaha metoduna göre yazılmış olan Kenzu’l-vusul’ü ile Seyfeddin el-Amidi’nin kelamcı metoda göre yazdığı el-İhkâm’ı bir araya getirmiştir. Bu yönüyle son dönemde karma metot olarak da anılan yeni usul yazımının ilk örneği kabul edilir.

Ravzatu’n-nâzır ve cennetu’l-munazır – İbni Kudame (Hanbeli)

Önemli: Bu eser el-Mustasfâ’nın özeti mahiyetinde olup yer yer önceki Hanbeli âlimlerin görüşleri ilave edilmiştir.

Sonuç

Fıkıh usulü ilminin özeti; delil, lafız ve hüküm kavramları çerçevesinde ele alınabilir. Bu kavramlar, usul ilminin yapıtaşları konumundadır. Şunu unutmamak gerekir ki, usul her ne kadar bir “mutfak” ise de bu mutfağa herkes istediği şekilde giremez. Mutfakta çalışabilmek, belli bir ilmi birikimi gerektirir ki, bu birikim ve meleke sahiplerine müçtehit diyoruz. Müçtehitler, usul ilminin yönlendirici gücüyle içtihat ederek meselelere çözümler üretirler.