Delilleriyle İslam İlmihali

28.11.2021

Kitap İsmi: Delilleriyle İslam İlmihali
Müellif: Prof. Dr. Hamdi Döndüren

Genel Tanıtım

İslam’da ilme verilen değer, dünyada çok az şeye verilmiştir. Efendimiz ve ashabı da ilme gösterdikleri rağbet ile sonraki nesillere örneklik teşkil etmiştir. Güçlü bir İslami ilim geleneğinin, zengin bir literatürün ve kültürel birikimin arkasında yatan kaynaklar bunlardır.

Geçmişte tefsirden astronomiye, felsefeden biyolojiye kadar her sahanın öncüleri Müslümanlardı. Ebu Hanifelerin, İbni Sinaların, Ali Kuşçuların, Cezerilerin çizmiş olduğu sınırlar bugün bile aşılmış değildir. Ve bu isimler bugün hala insanlığa yol göstermekte ve ışık olmaktadır.

Fakat toplumun tamamının ilimle iştigal etmesi de muhaldir. Çünkü insani gereksinimleri karşılamanın, fiziksel varoluşu sürdürmenin getirdiği bazı sorumluluklar vardır. Bu sebeple Efendimiz savaşa giderken gerisinde ilimle uğraşacak bir kısım insan bırakmıştır. Yani hayatın doğal akışında herkes çeşitli meşgalelerle uğraşırken, sadece bir kesim ilimle uğraşabilmiştir. İslam toplumlarında da bu anlayış süregelmiş, ilim/alim sınıfı teşekkül etmiş ve ilimle uğraşamayan insanlara dinlerini öğretmişlerdir.

Sahabe-i kiram, tabiin ve tebe-i tabiin içinden bile dini hususları yetkin ve ilim sahibi kimselere danışanlar mevcuttur. Zira hem sahabi hem tabiin içinden içtihat seviyesine ulaşamayan kimseler vardı. Çünkü herkesin hayatını ilme vakfetmek gibi bir durumu söz konusu değildi.

Buradan yola çıkarak İslam toplumunun tarih boyunca daima alim, vaiz ve imamlara ihtiyaç duyduğunu söyleyebiliriz. Müslüman toplumları dinlerini sözlerine inandıkları ve itimat ettikleri ulemadan almışlardır. Bu şekilde dini kaideleri ve usulleri öğrenmişlerdir.

Bu öğrenim yolunun bir başka çeşidi de ilmihallerdir. Neticede birey her an ve her yerde bir imama danışma imkanına sahip değildir. Dolayısıyla el altında tutabileceği ve kolayca ulaşabileceği bir kaynak kitaba muhtaçtır. İşte ilmihaller bu ihtiyacı karşılamak adına kaleme alınmışlardır.

Özellikle Osmanlı geleneğinde ortaya çıkan bu kitaplara halk tarafından büyük rağbet gösterilmiştir. Örneğin Mızraklı İlmihal Osmanlı toplumunun elinden düşürmediği ve dini kaideleri okuyarak öğrendikleri en önemli kitaplardan bir tanesidir. Osmanlının son dönemlerinde kaleme alınan Ömer Nasuhi Bilmen’e (1883-1971) ait Büyük İslam İlmihali de hakeza.

Bu ilmihallerin ortak yönü dini meseleleri son derece yüzeysel olarak ele almalarıdır. Zira amaçları halka dinlerini öğretmektir. Diğer taraftan bu ilmihallerde akait, ibadet ve ahirete dair tüm konular bulunmaktadır. Yani tek bir konuyu içermemektedir. İslam dini altında öğrenilebilecek tüm konulara havidirler.

Prof. Dr. Hamdi Döndüren hocanın ilmihaline gelecek olursak, bu eserin de nevi şahsına münhasır bir tarafı vardır. Diğer ilmihaller İslami öğretileri doğrudan okuyucular ile paylaşır. Misal olarak, namazın beş vakit olduğunu, ne zaman kılınacağını ve şartlarının ne olduğunu açıklarlar. Fakat neden namaz kılınması gerektiğini yani namazın dindeki dayanak noktasını söylemezler. Bir başka ifade ile dini hükümlerin delillerini zikretmezler. Fakat Hamdi Döndüren hocamızın kaleme aldığı Delilleriyle İslam İlmihali adından da anlaşılacağı üzere meselelerin arkasında yatan delilleri de ele almakta ve ahkamın dini dayanağını da izah etmektedir.

Bu noktada bir açıklama daha yapacak olursak, eserdeki deliller fıkıh usulü eserlerinde olduğu gibi derin ve nitelikli değildir. Sadece hükmün dayandığı ayet, hadis ya da içtihat zikredilmektedir. Böylelikle eylemin naslardaki yeri öğretilmektedir.

Eserdeki hükümler Hanefi mezhebi baza alınarak serdedilmiştir. Aynı şekilde deliller de çoğunlukla Hanefi mezhebine göre getirilmiştir. Fakat kimi yerlerde diğer üç mezhebin de görüşleri de delilleri zikredilmiştir.

İlmihalin nitelikli şekilde okunması sonucunda sıkça kafaları karıştıran “Hanefilerde kan abdesti bozar, Şafiilerde bozmaz” ya da “Hanefilerde köpeği sevmek mekruh değilken, Şafiilerde mekruhtur” gibi kıyaslamalara cevap verilebilecektir. Bu türden mukayeseler genellikle anlaşılmamaktadır. Halk içinde tartışmalara neden olmaktadır. Halbuki bu görüşlerin ve görüş ayrılıklarının arkasındaki nedenler öğrenildiğinde bunlara gerek kalmayacaktır.

Müfredatımızda önceleri Ömer Nasuhi Bilmen’e ait Büyük İslam İlmihali bulunmaktaydı. Hamdi Döndüren hocanın bu eseri çıktıktan sonra değiştirildi. Bugün hazırlık sınıflarımızda bu eser, fıkıh ilminin gerek füru gerekse usul kısımlarına giriş için bir ön okuma olarak görülmektedir.