Keşşaf Tefsiri

17.11.2021

Kitap Adı: el-Keşşaf an Hakaik-i Gavamizi’t-tenzil ve Uyuni’l-ekavil fi Vücuhu’t-te’vil
Müellif: Ebu’l-Kasım Mahmut bin Ömer b. Muhammed el-Harizmi ez-Zemahşeri (ö.538/1144)

Genel Tanıtım: Mutezile ekolünün hem tefsirde hem de genel literatüründe çok önemli yeri olan bir eserdir Keşşaf. Zemahşeri’nin başyapıtı denilebilir. Mutezile kelam ve akaidi açısından Kadı Abdülcebbar’ın (ö.415/1025) el-Muğni’si ne ise tefsiri açısından Zemahşeri’nin Keşşaf’ı odur. Sadece tek bir ekolle sınırlamak da doğru olmayacaktır. Her ne kadar sapkın bir fırkanın temel görüşlerini yansıtsa da -bu durum bir kenara bırakıldığında- tefsir tarihinin en güçlü kaynaklarından bir tanesi olduğu rahatlıkla söylenebilir.

Zemahşeri bu eserini Mekke’de yazmıştır. Kendisini himaye eden ve Beytullah’a yakın bir noktada ev tahsis eden Mekke Emiri Ebu’l-Hasen İbni Vehhas’ın isteği üzerine kaleme almaya başlamıştır. 30 yılda yazılacak bir eseri iki yılda yazdığını iddia etmektedir Zemahşeri. Ve elbette bu başarısının arkasında Beytullah’a yakın olmanın verdiği feyzin yattığını söylemektedir. Eser gerçekten de büyük bir emek, istikrar, birikim ve araştırmanın bir ürünüdür.

Dil ve belagatten Arap şiirine, kelam ve akaitten, kıraat ve fıkha kadar çok geniş bir yelpazede ayetler tefsir edilmektedir. Dirayet metodu esas alınarak yazılmıştır. Fakat kendisinden önceki rivayet tefsirlerinden de faydalandığı için rivayet ve dirayet metotlarını mezcettiği söylenebilir. Bu anlamda dirayet tefsirleri içinde kendine has bir mevkii vardır.

Ayetlerin tefsirinde hadisler kullanılır. Fakat bu hadislerden sadece Müslim rivayeti olanlarında kaynak belirtilir. Muhtelif kıraatler belirtilir. Fıkhi ayetlerde Hanefi mezhebinin görüşleri serdedilir. Zira Zemahşeri amelde Hanefi mezhebine müntesiptir. İtikadi meselelerde daima Mutezile’nin görüşleri ön plana çıkarılır. Sebebi nüzul mutlaka zikredilir. İsrailiyyat’a başvurulur. En önemlisi her surenin tefsirinin ardından surenin faziletini gösteren bir rivayet aktarılır. Ne var ki bu rivayetlerden pek çoğunun sıhhati şüphelidir. Yol gösterici olması açısından yeri geldikçe menkıbeler nakledilir. Ve kimi tasavvufi görüşler tenkit edilir.

Yukarıda ifade edilen çok yönlü ve çok sesli yapının yanı sıra müellifinin bir dilci olması hasebiyle Keşşaf’ın üslubu son derece vecizdir. Keşşaf bir tefsir kitabı olmakla beraber edebi değeri yüksek bir sanat eseridir.

Tarih içerisinde üzerine pek çok araştırma yapılmıştır. Yapılmaya da devam edilmektedir. İçerisindeki birikim hem saha araştırmacıları tarafından hem de Mutezile araştırmacıları tarafından büyük bir değere sahiptir. Medreselerde okunması ve okutulması pek hoş karşılanmasa da yeterli ilmi alt yapıyı elde etmiş ilim taliplerinin faydalanması gerektiği söylenir.