Arapça Sözlük Kullanım Teknikleri

08.12.2021

Her kelimenin asli bir yapısı olmakla beraber, türetilmiş pek çok formu bulunur. Sözlük kullanımında kelimelerin mevcut hali değil, asli yapısı dikkate alınır.

About
Latest Posts

ahmet karagöz

Latest posts by ahmet karagöz (see all)

Arapçaya Dair Her Şey - 11 Ocak 2022
İlahi Dinlere Göre Başörtüsü Meselesinin Değerlendirilmesi - 10 Ocak 2022
Arapça Sözlük Kullanım Teknikleri - 8 Aralık 2021

İçindekiler

Arapça Sözlük Kullanım Teknikleri
- Arapça Sözlük Türleri
- Arapça Kelimelerin Köklerini Bulma
  - Sülasi ve Rubai Kökler
Referanslar

Arapça Sözlük Kullanım Teknikleri

Günümüzde web ve mobil uygulamalar sözlük kullanımı noktasında, Arapça öğrenmek isteyenlerin işini kolaylaştırmaktadır. Bu uygulamalar vasıtası ile öğrenilmek istenen kelime -hangi kalıpta olursa olsun- doğrudan aratılmakta ve algoritma hızlıca manayı bulup kullanıcının önüne getirmektedir. Kabul etmek gerekir ki dil öğreniminde bu türden teknolojik imkanlar büyük kolaylık sağlamakta ve zaman israfını engellemektedir.

Fakat kelimelerin etimolojik yapıları, muhtelif anlamları, alan manaları, nüans bilgileri ve sıkça karşılaşılmayan kullanım şekilleri, bu yeni nesil uygulamalarda mevcut değildir. Dolayısıyla herhangi bir kelimeye dair tam ve detaylı bilgi yine sözlüklerde bulunmaktadır. Ayrıca Arapçada zaman içerisinde gelişen sözlük literatürü ve sözlük türleri son derece zengin olmakla beraber, her türlü ihtiyacı karşılayacak kapasiteye sahiptir.

Öncelikle Arapçadaki sözlük türlerini kısaca tanıtmakla başlayalım.

Arapça Sözlük Türleri

Arapça, eklemeli bir dil olduğu için kelimeler başına, ortasına ve sonuna aldıkları ekler ile oluşturulur. Dolayısıyla her kelimenin asli bir yapısı olmakla beraber, türetilmiş pek çok formu bulunur. Sözlük kullanımında kelimelerin mevcut hali değil, asli yapısı dikkate alınır. Bu sebeple kelimenin aslını itibara alan sözlük türleri geliştirilmiştir. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:

a- Harflerin Mahreçlerini İtibara Alan Sözlükler
b- Kelimelerin Son Harfini Esas Alan Sözlükler
c- Kelimelerin İlk Harfini Esas Alan Sözlükler
d- Kelimelerin Telaffuz Şekline Göre Dizayn Sözlükler

Şimdi bu sözlük türlerini kısaca tanıyalım.

Harflerin Mahreçlerini İtibara Alan Sözlükler

Arap alfabesinde toplamda 28 harf bulunur. Bu harfler asli itibari ile bir sıralamaya tabidir. Fakat bu sıralamanın muhtelif şekilleri de bulunmaktadır. Bunlardan biri harflerin mahreçlerine göre yapılan sıralamadır. Gırtlaktan çıkan harfler, dil, diş ve dudaktan çıkan harfler, son olarak da illetli harfler şeklinde bir tertibe sahiptir. Dolayısıyla mahreçlerin esas alındığı alfabe şu şekildedir:

ع ح خ ه غ ق ك ج ش ض ص س ز ط د ل ن ف ب م و ا ى ء

Harflerin mahreçlerini esas alan sözlükler, kelimenin asıl harflerini alırken mahreç sırasına dikkat etmekte ve sözlükteki yerini bu şekilde belirlemektedir. Mahrece göre sıralamanın pratikteki yansıması öncelikle sözlüğün, alfabenin ilk harfi olan ا (Elif) ile başlamamasıdır. Ayrıca her harfin içindeki kelime sıralaması da yine mahrece göre yapıldığı için elif ile başlamayacaktır.

Mahreç Sırasına Göre Hazırlanan Örnek Sözlükler

a- Halil bin Ahmed’e nispet edilen Kitabü’l-Ayn
b- Ebu Ali el-Kâli’ye nispet edilen el-Bari’ fi Ğaribi’l-Lügati’l-Arabiyye
c- Muhammed bin Ahmed el-Ezheri’ye nispet edilen Tehzibü’l-Lüga
d- Sahib bin Abbad’a nispet edilen el-Muhit fi’-Lüga
e- İbni Side’ye nispet edilen Kitabü’l-Muhkem ve’l-Muhitü’l-Azam

Kelimelerin Son Harflerini Esas Alan Sözlükler

Bu sözlük türünde kelimelerin asıl harflerinin sonuncusuna göre arama yapmanız gerekmektedir. Örneğin: مقابل (mukabele) kelimesinin kök harfleri olan قبل’nin (kabele) son harfi ل’a (lam) bakılması gerekir. Yani sözlüğün hem genel sistematiği hem de harflerin içindeki sıralama, kök harflerinin sonuncusuna itibarla dizilmiştir.

Son Harfe Göre Hazırlanan Örnek Sözlükler

a- İshak b. İbrahim el-Farabi’ye nispet edilen Divanü’l-Edeb fi Beyani Lügati’l-Arab
b- İsmail b. Hammad el-Cevheri’ye nispet edilen Tacü’l-Lüga ve Sıhahü’l-Arabiyye
c- İbni Manzur’a nispet edilen Lisanü’l-Arab
d- Firuzabadi’ye nispet edilen el-Kamusu’l-Muhit
e- Muhammed Murtaza ez-Zebidi’ye nispet edilen Tacü’l-Arus

Kelimelerin İlk Harfini Esas Alan Sözlükler

Bu türde kelimenin kök harflerinden ilki itibara alınmaktadır. Sık kullanıma sahip bir sözlük türüdür. Arapça-Türkçe sözlükler de bu sistematiğe göre yazılmaktadır. Genel olarak sözlük kullanma noktasında eğitim verilirken kelimelerin ilk harfi esas alınarak nasıl kelime bulunabileceği öğretilir.

İlk Harfe Göre Hazırlanan Örnek Sözlükler

a- Ebu Amr eş-Şeybani’ye nispet edilen Kitabü’l-Cim
b- İbn Düreyd’e nispet edilen el-Cemhere
c- İbni Faris’e nispet edilen el-Mu’cemu Makayisi’l-Lüga
d- İbni Faris’e nispet edilen el-Mücme’lfi’l-Lüga
e- Zemahşeri’ye nispet edilen Esasü’l-Belağa
f- İsmail bin Hammad el-Cevheri’ye nispet edilen Muhtaru’s-Sıhah
g- Kahire Arap Dil Kurumu tarafından çıkarılan Mu’cemu’l-Vasıt

Kelimelerin Telaffuz Şekline Göre Dizayn Edilen Sözlükler

Buraya kadar ele aldığımız tüm sözlük türleri, kelimelerin kök harflerini tespit etmeye dayanıyor. Yani bir kelimeyi sözlükten araştırmak için o kelimenin mastarını araştırmak ve mastar üzerinden aramak gerekiyor. Fakat kelimelerin telaffuz şekline göre hazırlanan sözlükler, yukarıda anlatılanlardan biraz farklı. Bu sözlük türünde kelimenin okunuşu itibara alınmaktadır. Örneğin احتفل (ihtefele) kelimesi kök harfleri olan حفل (ha-fe-le) üzerinden aranmaz. Kelimenin ilk harfi olan ا (elif) itibara alınarak aranır.

Telaffuz Şekline Göre Hazırlanan Örnek Sözlükler

a- Abdullah el-Alayli el-Merca’ya ait el-Merca
b- Cübran Mesud tarafından hazırlanan er-Raid
c- Luvis Maluf el-Yesui’ye ait el-Müncid
d- Halil Cer tarafından hazırlanan Larus

Arapça Kelimelerin Köklerini Bulma

Şayet telaffuz şekline göre dizayn edilmiş bir sözlük kullanmıyorsak, aradığımız kelimeyi bulabilmek için yapmamız gereken kelimelerin kökünü bulmaktır. Kök yani asıl harfleri keşfettikten sonra sözlük türüne göre bir arama yapmamız gerekir. Fakat genel olarak kullanılan sözlükler ilk harf esas alınarak hazırlananlar olduğu için kök harflerin keşfinden sonra işimiz kolaydır.

Sülasi ve Rubai Kökler

Arayacağımız kelimenin aslı üç ya da dört harften oluşuyor olabilir. Dolayısıyla öncelikle bu kökü bulmamız gerekir.

Örneğin:

استقبال (istikbal) kelimesinin kökü قبل (ka-be-le) olarak üç harfli yani sülasidir.

زلزال (zilzal) kelimesinin kökü زلزل (zel-ze-le) olarak dört harflidir. Dolayısıyla her iki kelimede asıllarını itibara alınarak aratılmalıdır.

İsimler

Aratacağımız kelime bir isimse, zaid harfler atılarak, kelime aslına irca edilir.

Örneğin:

شريف (şerif) kelimesindeki zaid olan ي (ye) harfi atılır. Ve elimizde kalan شرف (şe-re-fe) kökü aratılır.

İlletli Kelime

Arayacağımız kelimenin içinde illet harfi varsa, o harfi atıp, kelimeyi aslına döndürerek aramamız gerekecektir.

Örneğin:

استفاد (istifade) kelimesi فاد (fede) köküne indirilerek aratılması gerekir.

Tesniye ve Cemi Kelimeler

Arayacağımız kelimeler tesniye ya da cemi ise önce kelimelerin kök harflerini bulmalı, sonra müfredi üzerinden arama yapmalıyız.

Örneğin:

ابواب (ebvab) kelimesinin öncelikle kök harflerini yani بوب (be-ve-be) olarak tespit etmeli ardından, müfredi olan باب (bab) kelimesini aratmalıyız.

Bazı Harfleri Muzaaf Kelimeler

Arayacağımız kelimelerde muzaaflık durumu varsa, yapmamız gereken öncelikle muzaaflığı açmak ardından kök harfleri tespit ederek aramaktır.

Örneğin:

اِرتَدَّ (irtedde) kelimesinde muzaaflığı açarak ارْتَدَدَ (irtedede) kelimesine ulaşmamız ardından kök harfleri olan رَدَدَ’ye (ra-de-de) ulaşarak bu şekilde aratmamız gerekir.

İbdale Uğrayan Kelimeler

İbdale uğrayan kelimelerde de muzaaf kelimelerde olduğu gibi öncelikle bu durumu ortadan kaldırmamız gerekir. Yani ilk olarak ibdal kaldırılmalı ardından kelimenin kök harfleri üzerinden arama yapılmalı.

Örneğin:

ازدهار (izdihar) kelimesi افتعال (iftial) babından gelmektedir. Ve ibdale uğramıştır. Dolayısıyla öncelikle kelimedeki ibdal giderilmeli ardından kök harfleri olan زهر (ze-he-ra) üzerinden arama yapılmalıdır.

Sözlüğe bakmak ilk etapta, biraz meşakkatli gibi görünse de aynı tür deki bir sözlüğü sıkça kullanarak bu sorunu aşabilirsiniz. Sözlük alıştırması yapmanın en güzel yolu ise Arapça çalışmalarında sözlük kullanmaktır. Web ve mobil uygulamalar her ne kadar avantajlı gibi görünse de derinlikli bilgi hala sözlüklerde saklıdır.

Kolay kelime öğrenmek ve ezber yapabilmek için kullanmanız gereken tekniklerin yer aldığı şu yazıyı mutlaka okumanızı tavsiye ediyoruz: “Arapça Kelime Ezberleme Teknikleri“