Meşhur Lügatçılar

A. Lügat Kelimesi, Lügat İlminin Tarifi, Lügat İlminin Kısımları

Lügat ( اللغة ) kelimesi her millet ve toplumun düşüncelerini ve amaçlarını ifade etmeye vasıta olan bir takım özel seslerden ibarettir. Çoğulu lugât ( اللغات ) ve lugûn ( اللغون ) gelir.

Lügat ilmi, aslında kelimelerin kökleri ile kelimelerin aldıkları özel şekillerinin aldıkları manalardan bahseden bir ilim olduğu halde, sonraları genişleyerek bir takım konular da bu ilmin kapsamına girmiştir. Mesela; coğrafya ve tarihe dair veya bir fen, sanat ve mesleğin hususi deyimlerini tarif eden ve alfabetik olarak tertip edilmiş bulunan telif çeşitleri veyahut beşeri genel bilgileri kapsayan, batılılarca “Dıksiyoner Dolakonuva Rsasion” adiyle bilinerek dilimize ise Ethem Pertev Paşa (1289-1872) merhum tarafından “Kamusu Bahs ve Tekellüm” suretinde tercüme edilen kısımlar dahi lügat ilminin kısımlarından sayılmaya başlamıştır. Yine ulûmu şeriyyenin hemen hemen her alanıyla ilgili hususi sözlüklere rastlamak mümkündür. İslam maarifinde, birinci kısma ait olarak telif olunan lügat kitapları sayısız denecek derecededir.

B. Lügat İlminin İmamları ve En Meşhur Lügat Kitapları

el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhidî

Arapça sarf ve nahvinin kurallarının tespit edilip yazıldığı sıralarda, ondan az önemli olmayan lügat kitaplarının tertip ve telifine de başlanarak, imam el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhidî (170/786) meşhur “Kitâbu’l-Ayn” adlı lügatini telif etmiştir. Lafızların konularına aykırı ve sarih Arapçaya uymayan kelime ve deyimleri Arap Dili çerçevesinden atmak suretiyle Arapçanın fesahat ve belagatinin aslî güzelliğini korumaya ve Arap dilinin diğer milletlere yayılması ve telkini ile İslam medeniyetinin yayılmasına ve genişlemesine çalışmıştır.

İmam Ahfeş el-Kebir, Yûnus b. Habîb ve Sa’îd b. Evs el-Ensârî

Hicri II. Asra tesadüf eden İmam Ahfeş el-Kebir (177/793), Yûnus b. Habîb (183/799) ve Sa’îd b. Evs el-Ensârî (215/830), Arap lügatiyle ilgili konularda derin incelemeler yapmış büyük âlimlerdir. Adı geçen el-Ahfeş, fasih Arapça lafızlarını nakil ve rivayet etmekte emsalleri arasında tek isim haline gelmiştir.

Ebû Ubeyde ve el-Esmaî

Hicri II. Asrın sonları ile III. Asrın başlarında yaşamış olan Ebû Ubeyde en-Nahvî ile el-Esmaî de aynı şekilde lügat ilminin önde gelen isimlerinden olup ahbâr, nevâdir ve garâibi-i ulûmun meşhur imamlarından ve lügat konularının tetkikiyle bu alanda kullanılan şevâhidin araştırılıp detaylı bir şekilde toplanmasına gerçekten büyük fazilet erbabından idiler.

İbnu’s-Sikkît

Lügat dâhileri arasında Ebu Yûsuf Yakûb b. İshâk, yani İbnu’s-Sikkît (244/858) lügat konusunda ayrıca zikre şayan büyük âlimlerdendir. Özellikle bu ilimdeki derinliği ve geniş bilgisi bakımından “emsalinin üstündedir” denilecek ölçüde yüksek bir mertebeye ulaşan büyük âlimlerden idi. Dili inceleme ve bütün şevahidini toplamak suretiyle yazdığı “Islâhu’l-Mantık” adlı lügat kitabın gerçekten nadir ve son derece kıymetli eserlerden olduğuna bütün âlimler şahadet etmişlerdir. Bu kitap Ahmed b. Muhammed Şakir tahkikiyle 1949 yılında Kahire’de neşredilmiştir.

Ebu’l-Abbâs Saleb

Ebu’l-Abbâs Saleb (291/904) kendi zamanının ilimdeki güzellik ve yüceliğini gösteren büyük âlimlerden olup, Küfe ekolü âlimlerinin lügat ve nahivde meşhur imamlarından ve el-Ahfeş el-Asğar ve aşağıda zikredilen İbnu’l-Enbâri, Ebû Amr ez-Zâhid (345/956) gibi nice meşhur âlimlerin hocalarındandır. Arap lügatinin inceliklerinde otorite olduğu ve seçkin kişilerin bu konularda kendisine danıştığı biri haline geldiği zaman henüz 25 yaşındaydı. Birçok eser kaleme almıştır.

İbnu’l-Arâbî

Hicri 230’a kadar yaşamış olup, Ebu’l-Abbâs ve İbnu’s-Sikkît gibi meşhur dilcilerin ders halkasında hazır bulunmuştur. Ebû Abdillâh Muhammed b. Ziyâ el-Kûfî künyesiyle meşhurdur. Dilde otorite olan büyük âlimlerdendir. Dil ve diğer bilimlerle ilgili kırk-elli kadar muhtasar eseri vardır.

Abdullah b. Muslim b. Kuteybe ed-Dîneverî

Abdullah b. Muslim b. Kuteybe ed-Dîneverî de hicri III. Asrın sonlarını tezyin eden dil otoritelerindendir. Lügat ve edebiyat ilimlerinde geniş bilgi sahiplerinden olup dille ilgili incelemelerindeki derinliği, çaba ve gayretleri her tarafta duyulan büyük âlimlerdendir ki; lügat, nahiv konuları vs. ilimlerde birçok eser vermiştir.

Ahmed b. Fâris

Ahmed b. Fâris (395/1004) birçok ilimde imam olmakla birlikte özellikle lügat ilminde büyük imamlardan sayılırdı. Lügatte meşhur olan “Kitâbu’l-Mucmel” adlı eseri onun ne derece büyük bir müellif olduğunu gösteren eserlerdendir.

İbnu’l-Enbârî

Lügat âlimleri arasında yıldız gibi parlayan İbnu’l-Enbârî (328/939)’nin dilin inceliklerine dair müdekkikâne yapmış olduğu gayret ve çabası da İslam medeniyetinin şeref vesilesi olan şükre değer eserlerindendir. Kendisinden sonrakilere yadigâr bıraktığı çok sayıda eseri içinde “Kitâbu’z-Zâhir”i ve 45.000 varaktan ibaret olan “Garîbu’l-Hadis”i en kıymetli ve en meşhur eserlerdendir.

el-Ezherî

Ebu Mansûr el-Ezherî (370/980)’nin dille ilgili konular ve bunları kullanımını ispatlayan deliller konusundaki incelemeleri de İslam âlemi için medar-ı iftihar olan değerli eserlerdendir. Bu büyük âlimin bu maksadına ulaşmak için Irak havalisini ve çölleri gezip dolaşarak köklü araştırmalar yapmak için var gücünü harcamıştı ki, on ciltten büyük olan “Kitâbu’t-Tehzîb” adlı lügat kitabı bu araştırmaların ve kapsamlı çalışmasının en parlak kanıtlarındandır. Abdusselam Harun ve arkadaşları tarafından tahkik edilerek 15 cilt halinde Kahire’de basılmıştır.

el-Cevherî

Hicri IV. Asrın büyük âlimlerinden olan İsmail b. Ahmed el-Cevherî (393/1003) Farab’da dünyaya gelerek İran’a, el-Cezîre’ye, Suriye ve Mısır’a seyahat ettikten sonra Horasan’a dönerek Nişabur’da ikamet etmiş ve o meşhur ve büyük âlimlerce muteber olan “Sıhâhu’l-Luğa”sını telif etmiştir.

Ebû Ali el-Kâlî

Lugat ilminin üstatlarından Ebû Ali el-Kâlî (356/966) dille ilgili araştırmalarında değerli selefleri derecesinde minnet ve takdire değer büyüklerdendi. İbn Dureyd, İbnu’l-Enbârî ve Nıfteveyhi gibi meşhur üstatlardan dersler almış, kendisinden de Ebû Bekr ez-Zebîdî el-Endülüsî öğrenim görmüştür. Lügatta alfabetik olarak telif ettiği “Kitâbu’l-Emâli” ve “Kitâbu’l-Bâri”i vardır ki altı-yedi bin büyük sayfadan ibarettir.

İbn Abbâd

İbn Abbâd (385/995), Muayyiduddevle Ebû Mansûr el-Buveyhî’nin veziri olduğu halde, lügat konularını incelemekle meşgul olmaktan geri kalmayarak yedi büyük cilt üzerine tertip edilmiş “el-Muhîd” isminde bir lügat kitabı telif etmiştir. Ancak kitap vahşi ve garip kelimelerin kullanılması gibi edebi noksanlıkları yönünden dolayı eleştirilmiş ve emsalleri kadar kıymetli görülmemiştir.

es-Saâlibî

es-Saâlibî (429/1038)’ye gelince: İlmi çevrelerce kendisinden çokça yararlanılan meşhur “Fıkhu’l-Luğa”sı, onun lügavi araştırmalarda derinliğini ve kapsamını gösterme bakımından en kıymetli eserlerdendir. “Sihru’l-Belâğa ve Sırru’l-Belâğa” ve “Yetîmetü’d-Dehr fi Mehâsini Ehli’l-Asr” gibi kıymetli eserleri de onun şanının büyüklüğüne delalet eden önemli eserlerdendir.

İbn Sîde

İbn Sîde (458/1066), İmam el-Halîl’in “Kitâbu’l-Ayn”ının tertibi üzerine “Kitâbu’l-Muhît” adıyla yazdığı eserini, kelimelerin tasrif ve iştikak durumlarından da bahsetmek suretiyle 26 büyük cilt halinde neşretmiştir ki, bu eser fevkalade kıymetli eserlerden birisidir.

ez-Zemahşerî

Allâme ez-Zemahşerî (538/1143) tefsir ilminde belağatın zirvelerine çıkmış nadir bilginlerden olduğu gibi, nahiv ve lügatte de otorite olmakla birlikte Arap ve Fars dillerinde üç mükemmel lügat kitabı tertip etmiş, mecazî manalarda kullanılan ne kadar kelime varsa hepsini içine almak üzere meşhur “Esâsu’l-Belâğa”yı telif etmiştir.

el-Fîrûzâbâdî

Mecduddin el-Fîrûzâbâdî (817/1414)’ye gelince, zaman itibariyle her ne kadar İslam eğitiminin gerileme zamanlarına rastlamış ise de, büyük bir takım kaynaklara sahip olduğundan Arap dilinin bütün inceliklerini kapsayacak ölçüde bir eser meydana getirmiştir. Sözü edilen bu eserin 60 ciltten oluştuğu rivayet edilir. Bugün elimizde mevcut olan Kamus (el-Kâmûsu’l-Muhît) o kapsamlı kamusun ancak otuzda biridir.

İbn Manzûr

Hicri VIII. Asrın başlarına kadar yaşamış olan Şemsuddîn Muhammed b. el-İzz b. el-Mukarrem el-Ensârî (711/1311)’de Arap dilinin inceliklerine ve dilin kullanış şekline vakıf olan ve Arapçayı ihata etmesiyle meşhur olan âlimlerdendir. Lügat ilminde meşhur “Lisânu’l-Arab” adlı eseri müellifin lügat araştırmalarındaki derinliğine delalet eden son derece kıymetli eserlerdendir.

* Bu yazı Abdurrahman Fehmi Efendi’nin Medresetü’l-Arab adlı eserinin Lügat İlmi bölümünün bazı tasarruflarla özetlenmiş halidir. Yazıda Prof. Dr. Hüseyin Elmalı ve Yrd. Doç. Dr. Cüneyt Eren tarafından sadeleştirilerek İslam Medeniyeti Tarihi adıyla neşredilen (Yeni Akademi Yayınları-2005) baskı esas alınmıştır.

• About
• Latest Posts

Emre Yazıcı

Latest posts by Emre Yazıcı (see all)

• Meşhur Lügatçılar - 12 Eylül 2020
• Pratik Arapça İçin 7 Öneri - 10 Eylül 2020
• Arapça Nasıl Öğrenilmez? - 9 Eylül 2020