İsaguci

04.12.2021

Kitap İsmi: İsaguci. (er-Risaletü’l-Esiriyye fi’l-Mantık)
Müellif: Esirüddin el-Mufaddal b. Ömer es-Semerkandi el-Ebheri (ö. 663/1265)

Genel Tanıtım

Bu yazıda ele alacağımız asıl eser Ebheri’nin İsaguci bir diğer ismiyle er-Risaletü’l-Esiriyye fi’l-Mantık olacak. Fakat bundan önce İsaguci geleneğinden kısaca bahsetmemiz gerekecek.

İsaguci, aslında İslam ilim geleneğinde belli bir kategorideki kitapların genel adıdır. Daha doğrusu bir literatürün ismi de diyebiliriz. Ebheri’nin eseri bu literatür içerisinde yer alan ve en fazla rağbet gören kitaplardan bir tanesi olma özelliğine sahiptir.

Öncellikle İsaguci ismi aslen Süryani olan Yeni Platonculuk akımının takipçilerinden Forfiryus’a (ö. 304) aittir. Forfiryus, Aristo’nun mantık sistemini ele alan Kategoriler isimli eserinin kolay anlaşılabilmesi için bu eseri kaleme almıştır. Muhtasar mahiyetindeki esere Grekçe “giriş” manasına gelen İsagoge (Eisagoge) başlığını atmıştır. Yunan metinlerinin Arapçaya tercüme edildiği dönemde bu eserin de çevirisi yapılmıştır. Ve Grekçe bu kelimenin Arapça okunuşu olan İsaguci kelimesi başlık olarak tercih edilmiştir.

Sonraları Forfiryus’un mantalitesi ile kaleme alınan kitapların, tercümelerin, şerhlerin genel adı İsaguci olmuştur. Grekçe İsagoge, Arapça “medhal” manasına geldiği için İsaguci yerine medhal kelimesinin de tercih edildiği olmuştur.

Ebheri’nin eseri de tıpkı Forfiryus’un İsaguci’sindeki mantıkla hareket ederek Aristo sistemini ihtisar ettiği için bu ismi almıştır. Forfiryus’un eseri zaman içerisinde Aristo’nun Organon külliyatının giriş eseri olmayı başarmıştır. Aristo okumalarından önce mütalaa edilmiştir. Ebheri’nin İsaguci’si ve aynı parkurdaki diğer eserler de İslam dünyasında mantık ilmine girişte kullanılır olmuşlardır.

Aslında Forfiryus’un İsaguci’de ne yapmaya çalıştığını anlarsak Ebheri’nin de risalesini anlamış olacağız. Bu sebeple Forfiryus’un eserini ve kurgusunu anlatmaya devam edelim.

Aristo mantığının temelinde yer alan “beş külli” olarak isimlendirilen unsurlar büyük önem arz etmektedir. Bu sebeple eserin başında beş külli başta olmak üzere bazı kavramların kısa izahları yapılmaktadır. Ardından beş külliyi oluşturan; cins, nev, fasıl, hassa ve araz kavramları müstakil bölümler çerçevesinde ele alınmakta ve işlenmektedir. Konunun anlaşılabilmesi için her kavram basit açıklamalar ile incelenmekte, tanımları yapılmakta ve kavramlar arası ilişkiler açıklanmaktadır.

Forfiryus’un eserinin en önemli tarafı ise yüzyıllar boyunca kullanılacak olan bir şema vermesidir. Forfiryus, tümel kavramları kaplamları açısından inceler ve cevher kavramının merkezde olduğu bir tasnif yapar. Bu tasnif şeması sonraları “Porphyrios Ağacı” olarak adlandırılacaktır ki bugün mantık ilmine girişte hala aktif şekilde kullanılmaktadır.

Ebheri’nin İsaguci’sine gelecek olursak Forfiryus’un eserinin Arap dilinde yazılmış versiyonu olduğunu söyleyebiliriz. Eserin dikkat çeken tarafı sistematik anlatımı, basitleştirici yöntemi ve son derece hacimsiz olmasıdır. Bu sebeple medreselerde rağbet gören kitaplardan bir tanesi olmayı başarmıştır.

Sadece medrese talebeleri açısından değil mantıkçılar tarafından da başucu kitabı yapılmıştır. Üzerine onlarca şerh, haşiye ve talik çalışması yapılmıştır. Nevi şahsına münhasır yapısı nedeniyle Batı dünyası da bu esere ilgi duymuştur. Bir giriş kitabı olarak Latince başta olmak üzere çeşitli Batı dillerine tercümesi yapılmıştır.

Son olarak müellif Ebheri’nin hayatıyla ilgili elimizde detaylı bilgi bulunmamaktadır. Fakat mantıkla beraber astronomi ve matematikte de üstün bir yetkinliğe sahip olan Ebheri üretken bir yazardır. Eserlerinin pek çoğu hala mahtuta olarak kütüphanelerin karanlık odalarında saklanmaktadır. Ve gün yüzüne çıkmayı bekleyen bu eserlerin büyük bölümü Türkiye’deki kütüphanelerdedir.