Mukatil bin Süleyman Kimdir?

ahmet karagöz

27.02.2021

About
Latest Posts

ahmet karagöz

Latest posts by ahmet karagöz (see all)

Arapçaya Dair Her Şey - 11 Ocak 2022
İlahi Dinlere Göre Başörtüsü Meselesinin Değerlendirilmesi - 10 Ocak 2022
Arapça Sözlük Kullanım Teknikleri - 8 Aralık 2021

İçindekiler

Mukatil b. Süleyman (ö.150/767)
Referanslar

Mukatil b. Süleyman (ö.150/767)

Tefsir ilminin tedvin sürecine bakıldığında diğer ilimlere nazaran biraz geç kaldığı bilinmektedir. Bu geç kalışın çeşitleri vardır elbette. Fakat tedvin başladıktan sonra da sistematik bir tefsir yazımı söz konusu olmamıştır. İşte bu noktada Mukatil b. Süleyman’ın baştan sona tefsir yazma faaliyeti ile tarih sayfalarındaki yerini aldığını görüyoruz. Kuran’ın tamamını ilk defa tefsir eden ve bunu bir kitap haline getiren ilk müfessir Mukatil b. Süleyman’dır. Bu açıdan bakıldığında özelde tefsir ilmi genelde diğer tüm ilimler için önemli sima olduğu söylenebilir.

Tam adı: Ebu’l-Hasen Mukatil b. Süleyman b. Beşir el-Ezdi el-Belhi’dir. Hicri olarak 80 yılında Belh’te dünyaya gelmiştir. Fakat doğum tarihi kesinlik ifade etmemektedir. Bir süre Merv’de yaşamıştır. Horasan valisinin emrindeki Selm b. Ahvez’den iltifat görmüş ve onunla birlikte siyasi meselelerde bulunmuştur. Diğer taraftan ilmi faaliyetlerin çok yoğun olduğu ve münazara devrinin devam ettiği bir zaman diliminde yaşaması nedeniyle kimi tartışmalara katılmış, bu tartışmalar sebebiyle kitap yazmıştır. Emevilerin Horasan’daki gücü azalınca Basra’ya gitmiştir. Burada Ata b. Ebi Rabah (ö.114/732), İbni Şihab ez-Zühri (ö.124/742) gibi otoritelerden dersler almış, ilim tahsil etmiştir. Rıhleye geç yaşlarda başlamış ve hayatının son yirmi yılını ilim seyahati ile geçirmiştir. Bağdat, Beyrut ve Mekke ilim için gittiği şehirlerden bazılarıdır. Yaşamının son evresini ise Bağdat’ta geçirmiş burada terki dünya etmiştir.

İlim Sahaları

Mukatil b. Süleyman’ın tefsirin yanı sıra akaidle ilgilendiği de bilinmektedir. Kendi döneminde yaşayan Cehm b. Safvan’la (ö.128/745) münazara etmiş ve bu konu hakkında bir reddiye kaleme almıştır. Tefsir ilminin tedvininde öncü olduğu gibi Allah’ın sıfatlarının tenzihi noktasında çok aşırıya giden Sıfatiyye ekolünün de öncü temsilcilerindendir. Kendisinin de hadis de naklettiği bilinmektedir. Fakat nakilciliği hadisçiler tarafından eleştirilmiştir. Hadis ve akaid sahasındaki çalışmaları bir kenara bırakıldığında tefsir ilminde otorite olduğu noktasında ittifak vardır. Kendisinden sonraki pek çok müfessiri etkilemiştir. Ve yazmış olduğu eser de ulema tarafından muteber sayılan ve kendisine müracaat edilen kaynaklardan bir tanesi olmuştur.

Talebeleri

Mukatil b. Süleyman’ın vefat tarihi baza alındığında onun tebe-i tabiinden olduğu kabul edilmektedir. Bununla beraber sahabe efendilerimizden dersler aldığı da vakidir. Kendisinden sonra tefsirle ilgilenen hemen herkesin ondan faydalandığı ve onun dolaylı talebeleri olduğunu söyleyebiliriz. Fakat öne çıkan ve kendisinden bizzat ilim tahsil edenlerin başında şu isimler gelmektedir:

1) Ebû Bekir Abdurrazzâk b. Hemmâm b. Nâfies-San’ânî (ö. 211/826)
2) Haramiy b. Imâra b. Ebî Hafsa el-Basrî (ö. 201/817)
3) Ebu’l-Hasan Ali b. el-Ca’d Ubeyd el-Cevherî el-Bağdâdî (ö. 230/845)
4) İsa b. Ebî Fatıma
5) EbûAmrŞebâbe b. Sevvâr el-Fezzârî el-Medâinî (ö. 204/819)
6) Hamza b. Ziyâd et-Tûsî
7) Hammâd b. Muhammed el-Fezzârî
8) Ebu’l-Cüneyded-Darîr
9) Bakıyye b. el-Velîd b. Sâid b. Ka’b b. Harîz el-Hımsî (ö. 197/813)
10) Sa’d b. es-Salt

Eserleri

Eserleri döneminin müelliflerine nazaran az sayılabilir. Kendisine nispet edilen eser sayısı 11’dir. Bunlardan bazıları kitap değil, risale ebadındadır. Kaleme aldığı en önemli eserleri ise şunlardır:

Tefsiru’l-Kebir

Tefsiru’l-Kebir, tefsir alanında yazılmış ilk mütekamil eserdir. Tüm sureler sistematik şekilde tefsir edilmiştir. Kendisinden önce yazılmış eserler olsa da bunların hiçbiri bütün sureleri muhtevi değildir. Bu anlamda tefsir ilminin en önemli kaynaklarından biri olduğunu ve bir hareketi başlattığını söyleyebiliriz. Rivayet ve dirayet metodu ile kalem alınmıştır. Fakat rivayetlerin senetleri verilmemiştir. Sonraki tarihlerde kullandığı hadislerin, hadis mecmualarında yer aldığı tespit edilmiştir. Kitabın dirai yönü ise Mukatil’in kendisinden öncekilerden farklı olarak yapmış olduğu fikir beyan etme yöntemidir. Yani müfessir kendi fikirlerini de gerekli yerlerde ifade etmiş, ayetlerin açıklamalarında faydalanmıştır.

Fakat Zehebi (ö.748/1348), bu eserin Mukatil b. Süleyman’a ait olmadığını söylemiştir. Zira eserde Ferra’da (ö.207/822) hadis nakilleri bulunmaktadır. Ki o sıralar Ferra on altı yaşındadır. Ve bu kadar genç birinden hadis almak pek mümkün değildir. Her ne kadar Zehebi’ye göre nispet açısından sorun olsa da, Mukatil’den sonra esere eklemelerin yapılma ihtimali de söz konusudur.

el-Vücuh ve’n-Nezair

El-Eşbah ve’n-Nezair fi Kurani’l-Kerim olarak da bilinmektedir bu eser. Kuran’ın kavramlarının manalarını tespite uğraşan Vücuh ve Nezair ilminin ilk örneği, ilk kaynağıdır. Mukatil eserini bir sözlük gibi planlamış, toplamda 186 kelimenin birbirine karıştırılabileceğini, manasının tam anlaşılamayacağını düşünmüştür. Ve bu 186 kelimeyi izah etmeye çalışmıştır. Her ne kadar kelimelerin sayısı fazla olsa da yine de Kuran’daki tüm zivücuh kelimelerin tamamını ifade etmemektedir. Ayrıca bu kelimelerin seçiminde hangi faktörlerin rol oynadığı da belirsizdir.

Her ne kadar kelimelerin kapsam alanları iyi şekilde tetkik edilse de bütün zivücuh kelimelerin olmaması hasebiyle eksik sayılabilir. Diğer taraftan kelime açıklamalarında kullanılan ayetlerin izahı son derece kısa tutulmuştur. Tüm bunlarla beraber Tefsiru’l-Kebir’den sonra kaleme alınan bu eser, sahasının ilk ürünlerinden biri olma özelliğine sahiptir.

Tefsiru’l-hamsi mieayemine’l-Kur’an

Mukatil b. Süleyman’ın Kuran’ı Kerim’den fıkha ayetleri tefsir ettiği eseridir. Sadece fıkıh ayetlerini aldığı için konulu bir tefsir kaynağı olduğu söylenebilir. Eser sekiz babdan oluşmaktadır. Her babın altına o baba ait ayetler verilmiştir. İsnad zincirleriyle rivayet aktarılmış ve ardından müfessir kendi düşüncelerini ifade etmiştir. Eserde nakledilen rivayet ve hadislerin sıhhati üzerinde bir tartışma söz konusudur.

Mukatil bin Süleyman’a ait diğer eserleri şöyle sıralayabiliriz:

1- Kitabu’1-Âyât ve’1-Müteşâbihât
2- Kitabu’n-Nâsihve’l-Mensûh,
3- KitabuMüteşâbihi’l-Kur’an,
4- Kitabu’l-Kırâat,
5- Kitabu’l-Cevâbâtfî’l-Kur’an,
6- er-Reddüale’l-Kaderiyye,
7- Kitabu’l-Aksâmve’l-Lügât,
8- Kitabu’t-Takdîmve’t-Te’hîr,
9- KitabuNevâdiri’t-Tefsîr