Tenkihu’l-Kelam

01.01.2022

Kitap İsmi: Tenkihu’l-Kelam
Müellif: Abdüllatif Harputi (1842-1916)

Genel Tanıtım

Her İslami ilim dalının kendi içerisinde bir tarihsel serüveni vardır. Kimileri metodolojik anlamda daha geç bir gelişim gösterirken kimleri tedvin noktasında geri kalmışlardır. Fakat tüm sahaların bir ortak özelliği vardır ki o da modern dönemlerde fetret yaşamaları.

Tüm ilim dalları Efendimizin vefatıyla beraber teşekkül etmeye başlamışlardır. Sahabe, tabiin ve tebei tabiin dönemlerinde temelleri atılmış ve sonraki nesillere oluşturulan birikim aktarılmıştır. Orta çağa gelindiğinde ise batı medeniyeti karanlık çağını yaşarken İslam astronomi, matematik, felsefe, fizik, optik, tıp gibi bilimler de dahil olmak üzere neredeyse tüm ilim sahalarında otorite haline gelmiştir.

Endülüs’ten Mısır’a, Anadolu’dan Afrika’ya kadar tüm İslam beldeleri ilim merkezi haline gelmiş, rıhleler ile beraber ortaya çıkan birikim bu coğrafyalar arasında mekik dokumuştur. Fakat sanayi devrimi, batının emperyalist dünya görüşü, küresel sermaye baskısı ve İslam devletlerinin siyasi arenada güç kaybedişi ile gerileme başlamıştır. Siyasi, iktisadi sahalardaki gerileme kendini ilim sahasında da göstermiş, ulema çağın ruhuna uygun şekilde hareket edememeye başlamıştır.

Diğer taraftan şerh, haşiye ve talik geleneği gittikçe güç kazanmış, otantik teliflerin önüne geçmiştir. Bu mesele elbette başka ve daha geniş bir yazının konusu olmaya değer. Fakat Tenkihu’l-Kelam isimli eseri ortaya çıkaran alt yapıyı anlamamız adına da bu kısa girizgâh yeterli olacaktır.

Yukarıda ele aldığımız bu sahne ilerleyen dönemlerde kimi ilim adamları tarafından bir moral kaynağı olarak kullanılacaktır. Tüm İslami ilimler sahalarından bir ıslah mücadelesi verilmeye başlayacak ve çağın gereklerine uygun bir literatür teşekkül edecektir. Bu ıslah çalışmalarının yansımalarını modern dönemde hemen her ilimde görüyoruz. Fakat kelam sahasında yapılanlar diğer sahalara nazaran daha büyük bir önem arz ediyor.

Modern dönemde kelam ilminin ihyası Yeni İlmi Kelam başlığı altında icra edilmiştir. Farklı coğrafyalardan ilim adamları bu akıma katılmış ve revize edilmiş çağı aklına uygun yeni bir kelam literatürü geliştirmeye çalışmışlardır. Bunların başında Yeni İlmi Kelam eseriyle İzmirli İsmail Hakkı (1869-1946) gelmektedir. Muhammed Abduh’un (1849-1905) Risaletü’t-Tevhid’i, Şibli Numani’nin (1857-1914) el-Kelam’ı, Filibeli Ahmed Hilmi’nin (1865-1914) Üss-i İslam: Hakaik-i İslamiyye’ye Müstenit Yeni İlm-i Akaid’i, Hüseyin el-Cisr’in (1845-1909) el-Husunu’l-Hamidiyye’si bu meyanda yazılmış eserlerdir.

Ve elbette son dönem Osmanlı ulemasından olan Abdüllatif Harputi’nin Tenkihu’l-Kelam başlıklı eseri de bu akımın en gözde kaynaklarından bir tanesi olmaya adaydır.

Harputi’nin eseri alandaki diğer eserler ile aynı gayeye matuf şekilde kaleme alınmış olsa da gerek metodik gerek sistematik açıdan bazı farklılıklara sahiptir. Öncelikle Harputi, dini ilimlerin temel disiplini olan kelamın hem batıdaki ilmi ve felsefi gelişmeler hem de kendisinin de dayanmış olduğu klasik ilmi ve felsefi birikim karşısında geri kaldığını ifade etmektedir. Dolayısıyla kelam ilminin günümüz birikimi karşısında güncellenirken geçmiş birikimin de kullanılarak ıslah edilmesi gerekmektedir.

Bu sebeple her ne kadar eserinde sistematik kelamın metodolojisini takip etse de konuları işlerken modern felsefe, tabiat ve sosyal bilimleri de kullanmayı ihmal etmemiştir. Selefi İbni Rüşd (ö. 595/1198) gibi İslami hakikatlerin bilimin verileri ile çelişmeyeceği düşüncesine sahip olduğu için ayetleri bilimsel tezlerle açıklamaktan geri durmamıştır. Kimi meseleleri delillendirirken sadece modern filozofların görüşlerini zikrettiği bile görülmektedir. Bu onun kelam ile felsefe ve modern bilimler arasında bir köprü inşa etmeye çalıştığının da bir göstergesidir. Eserinde sadece kelami konuların değil, kimi fizik, astronomi gibi konular da geniş detaylar ile ele alınmaktadır.

Tenkihu’l-Kelam, müellifin Daru’l-Funun’da müderrislik yaptığı bir dönemde kaleme alınmıştır. Harputi, derslerinde hem modern bilimleri tattıran hem de kelami konuları çağdaş bir yaklaşımla inceleyen bir eser okutmak istemiştir. Fakat böyle bir eserin yazılmadığını fark etmiştir. Ardından vermiş olduğu derslerin eskizlerini çıkararak, böyle bir eser kaleme almıştır. Kısaca eserimizin sebebi telifi bir ders kitabı eksikliğidir. Bu nedenle İslami ilimler veren kurumların müfredatlarında ders kitabı olarak kullanılmış ve kullanılmaya devam etmektedir.