Kadı Abdülcebbar

03.09.2021

Kadı Abdülcebbar

İçindekiler

Kadı Abdülcebbar
Referanslar

Kadı Abdülcebbar

Hakkında

Kadı Abdülcebbar, benzerine zor rastlanır bir zaman diliminde yaşamıştır. Mutezili bir kelamcı olarak hayatı boyunca üç farklı döneme denk geldiği söylenebilir. Onun gençliğinde Mutezile güç kaybetmiş, zayıflamış, orta yaşlılığında güçlenmiş ve yaşlılığında ise tamamen güç kaybetmiştir. Bu üç farklı dönem onun hayatında ciddi farklılıklara sebebiyet vermiştir. Diğer taraftan yaşamı boyunca toplamda 6 Abbasi halifesine tanık olmuştur. Son derece dinamik ve canlı bir hayat yaşayan Kadı Abdülcebbar nihayet ömrünü adadığını mezhebin yıkıldığını, kitaplarının yakıldığını ve müntesiplerinin sürüldüğünü de yine kendi gözleriyle görmüştür. Fakat siyasi konjonktürün istikrar kazanmadığı bir zaman dilimi olduğu için bu çalkantı tek bir bölgede değil, tüm İslam aleminde de hissedilmiştir.

Hayatı

Kadı Abdülcebbar hicri olarak 320 ve 325 yılları arasında Hemedan bölgesinin Esedabad nahiyesinde dünyaya gelmiştir. Doğum yılı net olarak bilinmemektedir. İsminin tam hali ise: Abdülcebbar b. Ahmed b. Abdülcebbar b. Ahmed b. Halil b. Abdullah el-Hemedani el-Esedabadi’dir. Kaynakların pek çoğu onun Farsi olduğunu söyler. Arap olduğunu iddia edenler de vardır.

İlk öğrenimini Esedabad, Kazvin ve Hemedan’da ikamet eden ulemadan almıştır. Hatip Bağdadi’ye (ö.463/1071) göre hocalarının arasında şu isimler vardır: Ali b. İbrahim el-Kazvini, Abdullah b. Cafer el-İsfehani (ö.346/957), Kasım b. Ebu Salih el-Hemedani (ö.384/994), Abdurrahman b. Hemdan el-Cellab, Zübeyr b. Abdülvahid el-Esedabadi (ö.347/958), Muhammed b. Ahmed b. Amr ez-Zebeki, Muhammed b. Abdillah Ehi’s-Savi, Muhammed b. Abdullah er-Ramhürmüzi (ö.360/971). Fakat Kadı Abdülcebbar’ın hayatındaki büyük dönüşüm Basra’ya gidişiyle başlayacaktır. Basra’da Ebu İshak b. Ayyaş’ın halkasına katılacak ve Mutezile ile tanışacaktır.

Kadı Abdülcebbar, ilim için kimi zaman Basra’dan Bağdat’a geçmiştir. Mutezile’nin güçlü olduğu bir şehir olan Huzistan’daki Ramhürmüz şehrine gitmiş ve orada dersler vererek, eser telif etmiştir. Fakat asıl önemli seyahati Isfahan’a olacaktır. Buraya bir davet üzerine gitmiştir; davetin sahibi ise Müeyyidüddevle’nin danışmanı Sahib b. Abbad’dır. (ö.385/995).

Sahib b. Abbad hayatı boyunca Kadı Abdülcebbar’a sahip çıkar. İsmindeki “Kadı” takısı, Abbad’ın kendisini Rey ve Cibal bölgesinin kadılkudatı yapmasından gelmektedir. “Yeryüzünün en büyük ve en faziletli alimi” sözleriyle daima onu taltif eden Sahib b. Abbad, vezirlik görevine geldiğinde de sadece kadıyı değil, tüm Mutezili şahısları destekleme misyonu üstlenmiş gibidir. Ne var ki bu durum onun vefatının akabinde ciddi sorunlar doğuracaktır.

Sahib b. Abbad ölünce, Kadı Abdülcebbar başta olmak üzere, onun arka çıktığı herkesin mallarına el konulmuş ve makamlarından derdest edilmişlerdir. Bu durumdan mustarip olan kadı, artık dünyadan elini eteğini çekerek sadece telif ve tedris işine yönelmiştir. Rey’den Kazvin’e geçmiş burada ikamet başlamıştır. 389’da hacca gidip gelmiştir. Fakat dönüşünde neler yaşadığı hakkında kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamaktadır. Hayatının son evresinde yeniden Rey’e gitmiş ve burada terki dünya etmiştir.

İlim Sahaları

Kadı Abdülcebbar pek çok ilmi sahada faaliyet yürütmüş çok yönlü bir alimdir. Her ne kadar kelam sahasında ün kazanmış ve telif vermişse de hadis, fıkıh, mezhepler tarihi, Kuran ilimleri alanında da paye ve söz sahibi birisidir.

Talebeleri

Kadı Abdülcebbar’ın yetiştirdiği talebeler Mutezile mezhebinin on ikinci halkasını oluşturur. Mezhep içerisinde bir ekol oluşturan Kadı’nın, Hakim el-Cüşemi’ye (ö.494/1101) göre bu tabaka içerisinde elli adet talebesi bulunmaktadır. Diğer taraftan Ebu Sa’d es-Semani (ö.562/1166) de hemen her şehirde Kadı’nın mutlaka bir talebesinin bulunduğunu ifade etmiştir. Meşhur talebeleri arasında şunlar sayılmaktadır:

1- Ebu Kasım İsmail el-Busti (ö.420/1029)
2- Ebu Reşid en-Nisaburi
3- Ebu Yusuf el-Kazvini (ö.488/1095)
4- Ebu Hamid en-Neccar en-Nisaburi (ö.405/1014)
5- İbni Metteveyh
6- Ebu Hüseyin el-Basri (ö.436/1044)

Eserleri

Paye sahibi olduğu hemen her alanda telif veren Kadı Abdülcebbar’ın İslami ilimlerin neredeyse tüm alanlarına ait 60 adet eseri bulunmaktadır. Fakat bunlardan bir kısmının mevcudiyeti tespit edilememiştir. Diğer taratan Kadı’nın eserleri detaylı tetkik edildiğinde onun bir şarih olmadığı, adeta mezhebi yeniden şekillendirdiği de görülmektedir.

1- el-Muğni fi ebvabi’t-tevhid ve’l-adl

Kadı’nın usuli’d-din sahasına ait eseridir. Toplamda yirmi ciltten müteşekkildir. Mutezile mezhebinin önemli isimlerine ait görüşlere yer verir. Bu anlamda tarihi bir vesika değerindedir. Mezhebin din usulü sahasında yazılmış en geniş ve hacimli eseri budur.

2- el-Muhtasar fi Usuli’d-Din

el-Muğni fi ebvabi’t-tevhidve’l-adl isimli eser, Kadı Abdülcebbar’ın ve Mutezile kelamının en mühim kaynaklarından biridir. el-Muhtasar fi usuli’d-din ise bu eserin muhtasarıdır. Kadı Abdülcebbar, kadıkudatlık görevini icra ettiği zamanlarda devlet yöneticilerinin emriyle mülhitlere reddiyeler yazmakta ve kimi çalışmalar yapmaktaydı. Bu eser de Sahib bin Abbad’ın isteği ile üzerine müellif tarafından kaleme alınmıştır. Temel itikadi konuların yer aldığı eserde Kadı’nın iman-akıl ilişkisine dair görüşlerine de yer verilmektedir.

3- Tesbitü delaili’n-nübüvve

Hz. Peygamberin hayatı, örnekleriyle ele alınmaktadır ve nübüvvetin hak oluşu, peygamberin gerekliliği, hakikati gibi konular işlenmektedir.

4- Müteşabihu’l-Kur’an

Kadı Abdülcebbar’ın tefsir sahasında kaleme almış olduğu bir eserdir. Muhkem ve müteşabih ayetler arasındaki ayrım yapmakta ve müteşabih konusunda tartışmalı hususları izah etmektedir.

5- Tenzihu’l-Kur’an

İsminden de anlaşılacağı üzere Kuran hakkında öne sürülen bazı şeylerin tenzihi yani yoklaması yapılmaktadır. Eserde daha görülmemiş kimi sorular cevaplanmakta ve böylelikle Kuran’ın mahiyeti, gayesi gibi noktalar sarih bir dille açığa kavuşturulmaktadır. Kişinin Allah’a kul olabilmesi ve iyi bir ilim tahsil edebilmesi Kuran’ı doğru şekilde anlamasına bağlı olduğu için bu konu büyük bir önem arz etmektedir.