Kelam İlmi Literatürü

• About
• Latest Posts

ahmet karagöz

Latest posts by ahmet karagöz (see all)

• Arapçaya Dair Her Şey - 11 Ocak 2022
• İlahi Dinlere Göre Başörtüsü Meselesinin Değerlendirilmesi - 10 Ocak 2022
• Arapça Sözlük Kullanım Teknikleri - 8 Aralık 2021

Kelam İlmi Literatürü

İslam tarihi açısından bakıldığında fırkalaşma her ne kadar bir tür kutuplaşma ortamı doğurmuşsa da faydaları da olmuştur. Görüşlerin çeşitlenmesi, farklı coğrafyalara hitap eden yorumların ortaya çıkması bir yana ciddi bir literatür birikimi de oluşmuştur. Diyebiliriz ki fırkalaşmanın en güzel yönlerinden biri her mezhebin ve ekolün kendine has bir literatür oluşturmasıdır. Bu literatür yani ilmi yekûn İslami ilimleri her geçen gün zenginleştirmiş ve tarihin şahit olmadığı büyüklükte kütüphanelerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Konu zenginliği açısından Kelam ilmi geniş literatüre sahip sahaların başında gelir. Ele aldığı konuların önemi ve çeşitliliği bakımından Kelam ilminin sahip olduğu kitabi birikim İslam medeniyet ve düşüncesi için büyük ehemmiyete sahiptir.

Kelam İlminin Başlıca Konuları

Her ilim dalında olduğu gibi Kelam ilminin de konuları zaman içerisinde çeşitlenmiştir. İlk başlarda “Allah’ın tevhidi ve sıfatları” ile ilgilenirken sonraki dönemlerde felsefe tercümeleri vesilesiyle konusu “mevcut” olmuş, müteahhirun döneminde ise “malum” haline gelmiştir. Yani ilk zamanlarda iman esasları ile ilgilenmiştir. Sonra felsefenin etkisiyle mutlak var olması açısından mevcudu ele almıştır. Gazali’nin mantık ilmini kelam ilmine dahil etmesi ile de insan tarafından bilenebilen her şey (malum) Kelamın konusu haline gelmiştir.

Bir başka açıdan Kelamın konuları ilahiyyat, nübüvvat ve ahiret şeklinde ayrılmaktadır. İlahiyattan maksat; Allah’ın varlığı ve birliği, sıfatlarının mahiyeti gibi konulardır. Nübüvvattan maksat ise peygamberliğin mahiyeti, hakikati, mucize ve vahiy konularıdır. Ahiret başlığının altında da kabir azabı, kabir hayatı, kıyamet, haşr-neşr gibi mevzular bulunur.

Kelam ilminin konularını bir de mesail-mekasıd, celilu’l-kelam-dakiku’l-kelam olarak ikili ayrıma tabi tutabiliriz. Bu terkiplerin birinci kısmında yer alan kavramlar, Kelam ilminin temel konularını yani ele almış olduğu İslam esaslarını teşkil eder. Terkiplerin içindeki ikinci kavramlar ise İslam esaslarını temellendirmede kullanılan yöntemler, araçlar olarak tarif edilebilir. Bu ayrıma göre varit olan naslar ve ilahi kaideler bellidir. Yapılması gereken bu kaidelerin bir usul çerçevesinde akla uygun izahı ve sabite haline getirilmesidir. İşte Kelam konusunu bu ilke-vasıta, problem-amaçlar teşkil eder.

Kelam İlminin En Meşhur Kaynakları

Kelam literatürünü mütekaddimun ve müteahhirun şeklinde ikili bir ayrıma tabi tutabiliriz. Kelam ilminin gelişimini göstermesi ve kitapların hakkının takdir edilebilmesi için bu yöntem daha iyi olacaktır.

Mütekaddimun Dönemi Kaynakları

1-el-İbane Usuli’d-Diyane

Eşari mezhebinin kurucusu Ebü’l-Hasan el-Eşari’ye ait olan bu eser sahanın en kült kitaplarından biridir. İçerisinde tüm konular işlense de sistematik bir yapısının olmadığı görülür. Muhtelif fırkaların görüşlerine yer verilirken, Mutezile ve Cehmiyye gibi sapkın fırkaların kanaatleri de ciddi şekilde tenkit edilir.

2-et-Temhidu’l-evail ve Telhısı’d-Delail

Bakıllani’ye ait olan bu eserin en önemli kısmı ilahiyat bahislerinin olduğu kısımdır. Bahislerin detaylarıyla ele alındığı bu bölümde sapkın fırkaların görüşleriyle beraber Haşim el-Cübbai’nin ahval teorisi de tenkite tabi tutulur.

3-Kitabü’t-Tevhit

Maturidiyye ekolünün kurucusu İmam Maturidi’ye aittir. Müteahhir dönemin tüm kitaplarında olduğu gibi sistematiği olmayan bir eserdir. İçerisinde 35 bahis işlenir. İlahiyat konularına ağırlık verilmekle beraber Kelam ilmi kapsamındaki tüm bahislere havidir.

4-Tebsıratü’l-Edille

Maturidiyye mezhebinin en önemli isimlerinden biri olan Ebu’l-Muin en-Nesefi’ye aittir. Eser toplamda 45 babdan meydana gelir. Bilgi, bilgi edinmenin yolları gibi konulara yer verilirken yukarıdaki eserlerde olduğu gibi en fazla ehemmiyet verilen bahisler ilahiyat konularıdır.

5-Sevadü’l-Azam

Müteahhirun döneminin önemli isimlerinden bir diğeri olan Hâkim es-Semerkandi’ye aittir. Eserin Maturidi değil de Hanefi akaidine ait olduğu da iddia edilmiştir. Çünkü Ebu Hanife’nin risalelerine benzerlik dikkat çekmektedir. Diğer taraftan Maturidi alimlerin kullandığı naslar kullanılarak konular işlenmiştir. Dini kavramlar basit bir dille izah edilirken, Şia, Kerramiyye ve Cehmiyye gibi fırkaların görüşleri son derece sert bir üslup ile eleştirilmiştir.

Müteahhirun döneminin diğer başat kaynakları için şu eserler zikredilebilir: el-Mücerred-u Makalati’l-Eşari, el-Fark Beyne’l-Firak, eş-Şamil fi Usuli’d-Din, Cümel-ü Usuli’d-Din, Usuli’d-Din.

Müteahhirun Dönemi Kaynakları

1-el-İktisat fi’l-İtikad

Büyük kelamcı, mutasavvıf ve filozof Gazali’ye aittir. Eserin ismi İhya-u Ulumi’d-Din’de geçmekle beraber kitabın içinde Tehafütü’l-Felasife, ve Mi’yaru’l-İlim gibi kitaplara atıflar vardır. Müteahhirun dönemi eserlerine nazaran daha sistematik bir yapısı vardır. İlahiyat bahisleri başlayan eser nübüvvet ve ahiret bahisleriyle devam etmektedir. Eşari akaidinin klasik kitaplarından biridir.

2-Nihayetü’l-İkdam

Şehristani’ye ait olan eserin tam adı; Nihayetü’l-İkdam fi ilmi’l-kelam’dır. Yirmi bahisten müteşekkil olan bu eserin ayrıt edici tarafı İslam mezhepleri tarafından tartışmalı konulara girmesidir. Şehristani, İslam filozoflarının da tutarsızlıklarını isim vererek eleştiriye tabi tutmaktadır. Bunların haricinde tüm konuların sistematik kelam yapısına göre işlendiği dikkat çekmektedir.

3-el-Muhassal

Fahreddin er-Razi’nin alim ve hakimlerden oluşan bir gruba Kelam öğrenmeleri için yazmış olduğu bir eserdir. Temel bahisleri sade bir anlatmak maksadıyla kaleme alınan eser dört başlık altında yazılmıştır. Bilgi edinme yollarıyla beraber tüm konular işlenmiştir. Sadece konuları işlemekle yetinmeyen eser tartışmaları da konuları da ele almış ve kimi sapkın fırkalara eleştiriler de bulunmuştur.

4-Ebkaru’l-Efkâr

Eser, Eşari alimlerinden Seyfeddin el-Amidi’ye aittir. Kitabın girişinde Kelam ilminin faziletlerinden ve diğer tüm ilimlerin temeli olduğundan bahsedilir. Ayrıca müteahhirun ve mütekaddimun dönemi şeklinde ikili ayrım yapılarak kısa bir Kelam ilmi tarihi yazılmıştır. Sekiz bölümden oluşan eserde tüm konular işlenirken, imamet Kelamın dolaylı konularına değinilmiş ve özellikle Ahval Teorisi eleştirilmiştir.

5-Tevaliu’l-Envar

Kadı Beyzavi’ye ait olan bu eserin ayırt edici tarafı kendi dönemindeki diğer eserlere nazaran farklı bir sistematik denemesidir. Beyzavi eserinin mukaddimesi ve birinci bölümünü Kelam ilminin destekleyen felsefe mantık kaidelerine ayırmıştır. Bu iki bölüm kitabından yarısından fazlasını teşkil etmektedir. Kalan kısmında ise Kelam konularına çok kısaca değinilmiştir. Böylelikle Tevaliu’l-Envar Kelam kitaplarının felsefe ağırlıklı olması noktasında kendisinden sonraki eserlere öncülük etmiştir.

Yeni İlmi Kelamın En Meşhur Kaynakları

Yeni İlmi Kelam, Kelam ilminin durgunluk döneminden sonra ortaya çıkan bir yenilenme ekolüdür. Bu ekolün en başat özelliği Kelamı yeniden çağa uygun hale getirmektir. Sanayi devrimi sonrası değişen dünyaya eski kavramlar ve yöntemlerle yaklaşmayı yanlış bulan bu akım, bir tür modern zaman hareketidir. Belli başlı öncüleri olan ekolün literatürü son derece kısıtlı olmakla beraber dünya çapında istenen yankıyı uyandıramamıştır. Osmanlı ile kısıtlı kalan etki alanı sebebiyle gelişimi istenen seviyede olamamıştır. Ekolün kurucu-geliştirici simaları ve kitapları ise şunlardır:

1-Yeni İlmi Kelam

İzmirli İsmail Hakkı’ya aittir. İzmirli Osmanlının son dönem aydınlarından biri olmakla beraber Yeni İlmi Kelam akımının öncüsüdür. Ekolün adını verdiği eseri iki kitaptan oluşmaktadır. Ayrıca tamamlanmadığı için kitap şümullü yorumlar geliştirilememiştir. Fakat belli başlı özellikleri arasında dönemin filozoflarına yer vermesi, felsefi akımların görüşlerinden faydalanması ve geleneksel kelam yöntemleri ile aktüel metotları mezcetme çabasıdır.

2-Risaletü’t-Tevhid

Tefsir sahasındaki yenilikleriyle de tanıdığımız Muhammed Abduh’a aittir. Beyrut sürgününde Sultaniye Medresesinde vermiş olduğu akait derslerinin notlarından oluşmaktadır. Bu notları daha sonra tekrar tashih ederek toparlamış ve bastırmıştır. Eserdeki konuların ele alınış biçimi geleneksel olanın dışında olmakla beraber farklı bir sistematiğe de sahiptir. Yeni bakış açıları geliştiren bu eser Yeni İlmi Kelam literatürü içinde sayılmaktadır.

3-el-Kelam

Yeni İlmi Kelamın Hindistan temsilcisi diyebileceğimiz Şibli Numani’ye aittir bu eser. Misyonerlik faaliyetlerinin İslami anlayışı etkilediği ve dini faaliyetleri sekteye uğrattığı bir dönemde yazılmıştır. ŞibliNumani, dinin böyle bir baskı altında ancak Kelam ilmi ile yeniden dirilebileceğini ifade etmiş ve eserinin başında Kelam ilminin gerekliliğine vurgu yapmıştır. Yeni bir kelam ilminin teşekkül etmesi gerektiğini savunmuş fakat bundan önce geleneksel kelami yönelimin iyi şekilde kavranması gerektiğini vurgulamıştır.

4-Tenkihu’l-Kelam

Son dönem Osmanlı alimlerinden biri olan Abdüllatif Harputi’ye aittir. Harputi, Kelam’ın önemli bir kısmını teşkil eden vesail yani yöntemler kısmının zaman içerisinde değiştiğine dikkat çekmiştir. Bu sebeple nasıl ki Razi, kelamı felsefe ile birleştirmiş ve döneminin pozitif bilimlerini kullanmışsa Harputi de aynı usulü uygulamıştır. Kelamı güncelleştirmeye çalışırken döneminin fizik, kimya, biyoloji ve psikoloji bilimlerinin sunduğu verileri eserinde kullanmıştır. İslam dininin objektif bilimlere aykırı olmadığını ispatlayan Tenkihu’l-Kelam, dini kaideleri temellendirmeye çalışırken gaybi hakikatleri maddileştirme çabasına da düşmemiştir.

5-Üss-i İslam: Hakaik-i İslamiyye’ye Müstenid Yeni İlm-i Akaid

Yine son dönem Osmanlı münevverlerinden biri olan Filibeli Ahmed Hilmi’ye aittir. Filibeli renkli kişiliği ile pek çok sahada eser telif etmiştir. Fakat özellikle tasavvuf, felsefe ve kelam ilgi alanları içindedir. Osmanlı’da ilmi hareketlerin yeniden güç kazandığı ve yenilik arayışlarının olduğu bir dönemde kaleme almıştır bu eseri. Ayırt edici tarafı itikadi esasları sarih şekilde ele alırken dönemin sapkın fikirlerine de değinerek tenkit etmesidir.

Bu yazıyı okuyanlar için bir diğer makale önerisi: “Mezhep Nedir?“

Kaynaklar

TDV İslam Ansiklopedisi, Yeni İlmi Kelam Maddesi.
TDV İslam Ansiklopedisi, Kelam Maddesi.
Eşarilik-Maturidilik İlişkisi, Mehmet Kalaycı, Ankara Okulu Yayınları, İstanbul, 2017.
Kelam Tarihi, Şerafettin Gölcük, Hikmetevi Yayınevi, İstanbul, 2021.
Kelam Tarihi ve Ekolleri, Hulusi Arslan, Ensar Yayınları, İstanbul, 2020
Ana Hatlarıyla İslam Mezhepleri Tarihi, Mustafa Öz, Ensar Yayınları İstanbul, 2014.