Mezhep Nedir?

07.07.2021

Mezhep Nedir?

İçindekiler

Mezhep Nedir
- Sözlük Anlamı
- Istılah Anlamı
Mezhep Yerine Kullanılan Kelimeler
Mezhep Türleri
Kaynaklar
Referanslar

Mezhep Nedir

Sözlük Anlamı

Gündelik hayatta sıkça karşımıza çıkan mezhep kelimesi asli itibari ile Arapçadır. “Gitmek” manasına gelen ذهب (ze-he-be) kökünden gelir. Bu kökün hem mastar hem de ismi mekân formu olarak anlamı “gidilecek yer, yol ve mekan”dır. Zebidi, Tacu’l-Arus’da kelimenin anlamına şu örneği verir; “filan kimse iyi veya kötü bir mezhebe yöneldi dendiğinde, iyi yahut kötü bir yol tuttu manası kastedilir.”

Istılah Anlamı

Mezhep kelimesi ıstılah anlamını mecazi yolla edinmiştir. Buna göre mezhebin en kapsamlı tarifi şu şekildedir; “Dinin asli veya feri hükümlerinin dayandığı delilleri bulmakta ve bunlardan hüküm çıkarıp yorumlamakta otorite sayılan alimlerin ortaya koyduğu görüşlerin tamamı veya belirledikleri sistem.”

Buna tanımdan yola çıkarak bir kimsenin, “şu mesele Ehl-i Sünnet’e göre böyledir” ya da ben Sünniyim, Hanefiyim” gibi söylemlerinin mezhep aidiyetini ifade ettiğini söyleyebiliriz.

İslam dini açısından bakıldığında, mezhep kelimesi tek bir türü ifade etmemektedir. Zaman içerisinde farklı mezhep anlayışları ortaya çıkmıştır. Bunları fıkhi, itikadi ve siyasi olarak üçe bölebiliriz. Fakat bundan önce mezhep kelimesi yerine kullanılan kelimelere göz atalım.

Mezhep Yerine Kullanılan Kelimeler

İslam tarihinde hemen her kavramın bir oluşum ve gelişim süreci bulunur. Kimi kavramlar üzerindeki icma erken dönemlerde gerçekleşse de kimi kavramların İslam toplumu tarafından benimsenmesi zaman almıştır. Mezhep kelimesi de zaman içinde şekillenerek form alan kelimelerden biridir. Dolayısıyla tarih içinde mezhep yerine bazı kelimeler kullanılmış, zamanla bu kelimeler de yeni gömlekler giyerek esas manalarını bulmuşlardır.

Ashabü’l-Makalat

Makalat, Arapça söz ve görüş manasına gelen makale kelimesinin çoğuludur. İlk hizipleşmelerin görüldüğü dönemlerde oluşan gruplaşmalara bu isim verilmiştir. Sebebi ise kimi alimlerin toplumsal, siyasal bazlı makale adı verilen risaleler kaleme almalarıdır. Ebü’l Hasan el-Eşari’nin Makalatü’l-İslamiyyin’i bu meyanda zikredilebilir.

Fırka

Sonraki dönemlerde ise bu gruplaşmalar fırka olarak isimlendirilmiştir. “Ayırmak, bölmek” anlamlarına gelen fırka, ıstılahi olarak siyasi ve itikadi oluşumların adı olmuştur. Fırka kelimesini itibara alan alimler tarafından bir literatür de oluşturulmuştur. Abdülkahir el-Bağdadi’nin el-Fark Beyne’l-Firak isimli eseri bu meyanda örnek olarak gösterilebilir.

Milel ve Nihal

Fetihlerin gerçekleşmesi ve İslam dininin farklı coğrafyalara yayılması neticesinde yeni dinler ve mezheplerle tanışılmıştır. Bunun neticesinde karşılaşılan yeni dinlere millet kelimesinin çoğulu milel ve yeni mezheplere de nıhle kelimesinin çoğulu nihal adı verilmiştir. Böylelikle milel ve nihal kelimeleri, din ve mezhepler için kullanılmaya başlamıştır. Şehristani’nin el-Milel ve’n-Nihal adı eseri bu kullanım için örnek bir metindir.

Ehl-i Heva

Bunların yanı sıra görüşleri fasit, tutarsız, zayıf yahut temelsiz olan kimseleri ifade etmek için de Ehl-i Heva terimi kullanılmıştır. İbn-i Hazm’ın el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehva ve’n-nihal adlı eseri bu kullanımın bir örneğidir.

Mezhep Türleri

Siyasi Mezhep

İslam tarihinde ilk fikir ayrılıkları siyasi konular üzerinden gerçekleşmiştir. Halifenin kim olacağı konusunda çıkan tartışmalar bunun güzel bir örneğini teşkil eder. Dolayısıyla teorideki çatışmalar ve farklılaşmalar ileriki dönemlerde pratikte de kendini göstermiştir. Siyasi görüşlerde birlik içinde olanlar kendi fırkalarını oluşturmuşlar ardından taraftar toplamaya başlamışlardır. Fakat her ne kadar temelinde siyasi yönelimler yatsa da bu mezhepler kendi fıkıh ve itikat görüşlerini zaman içerisinde oluşturarak daha şümullü hale gelmişlerdir. Haricilik, siyasi fırkalaşmanın ilk misalidir.

Fıkhi Mezhep

Fıkıh, hayatın tam içinde olmakla beraber Müslümanların önünü açan ve rehberlik eden bir ilimdir. Pek çok konuda fıkhi hüküm ve fetvalar ile toplum yönlendirilir. Bu sebeple mezhepleşme noktasında ikinci etken fıkıh olmuştur. Siyasi mezhepleşmelerden farklı olarak fıkhi tartışmaların altında coğrafi, kültürel ve toplumsal dinamikler yatar. Aslında fıkhi ayrılıklar, İslam toplumunun çatışması neticesinde değil, çoğalması neticesinde gerçekleşmiştir. Dolayısıyla zaman içerisinde pek çok fıkhi mezhep ortaya çıkmıştır. Ne var ki bunlardan kimisi müntesip ve devamcı eksiği nedeniyle tarih sahnesinden silinmişlerdir. 4 büyük mezhep olarak bildiğimiz Hanefi, Şafii, Maliki ve Hanbeli mezhepleri günümüzde hala cari olan ve en geniş müntesip kitlesine sahip fıkhi mezheplerdir.

İtikadi Mezhep

İslam dininin en temel ve en önemli boyutlarından biri de itikattır. Yani inanç ve iman. Kabul etmek gerekir ki inanç, amelin önündedir. Bu sebeple siyasi ve fıkhi oluşumların yanı sıra itikadi oluşumlar da ortaya çıkmıştır. Bu mezhepler, dinin sadece inanç boyutunu ele alan otorite alimler tarafından başlatılmış hareketlerdir. Ardından devamcılar eliyle teşekkül etmiş ve günümüze ulaşmışlardır. Müslüman kimse kendisine birden çok mezhep seçebilir. Örneğin fıkıhta Hanefi, itikatta Maturidi olan pek çok kimse vardır. İtikadi mezheplerin tek başına yönlendiricilikleri olmadığı için genellikle bu mezheplerin yanı sıra bir de fıkhi mezhep seçilerek takip edilmektedir. Bir başka örnek olarak, fıkıhta Zeydiyye mezhebini itikatta ise Mutezile mezhebini tercih edenleri gösterebiliriz. İtikadi mezheplerin en meşhurları İmam Maturidi’ye nispet edilen Maturidiyye ile İmam Eşari’ye nispet edilen Eşariyye mezhepleridir.

Bu makaleyi okuyanlar için yazı tavsiyesi: “Maturidiyye Mezhebi“

Kaynaklar

Zebidi, Tacu’l-Arus, Z-H-B Maddesi.
TDV İslam Ansiklopedisi, Mezhep Maddesi.
Ana Hatlarıyla İslam Mezhepleri Tarihi, Mustafa Öz, Ensar Yayınları, İstanbul, 2014.
TDV İslam Ansiklopedisi, Fırka Maddesi.
almaany.com, Makale, Fırka, Millet, Nıhle Maddeleri.