Yeni Platoncu Bir Alim: İbni Tufeyl

10.04.2021

İbni Tufeyl (ö.581/1185)

Endülüs’teki İslam felsefesinin üçüncü önemli temsilcisi, esas itibariyle İslam’da Yeni Platonculuğun doruk noktasını temsil eden alim İbni Tufeyl’dir. İnsan aklının hakikatin bilgisine nasıl erişebileceğini gözler önüne sermek amacını taşıyan İbni Tufeyl, akıl ile vahyin, felsefe ile dinin uyumu ya da bağdaşabilirliği düşüncesi ile tanınır. Ona göre, Farabi’nin (339/950) eserlerinin çoğu mantık konusunda olup felsefe ile ilgili olanları ise kuşkularla doludur.

İbni Tufeyl’in düşünce dünyasını anlayabilmek için onun mümeyyiz eseri Hayy bin Yakzan’a bakmak yeterli olacaktır. Yapısı itibariyle hem dünya yazınının hem de İslami literatürün en ontantik eserlerinden biri olan Hayy bin Yakzan’a yakından bakalım.

Hayy bin Yakzan

Eserdeki Hayy tipi, fiziki varlığı ile doğanın bir parçası olsa da, doğayı gözlemleyen, doğal varlık alanındaki düzen ve işleyiş üzerine düşünen, bu dünyadaki mevcudiyetini anlamlandıran, birtakım manevi deneyimler sayesinde bazı metafizik bilgilere ve mutlak hakikate ulaşan ideal özneyi temsil etmektedir.

Hayy’ın ilk keşfi hayattır. İkinci keşfi ateştir. O, bu gözlemlerden hareketle her varlığın madde ve form gibi iki öğeden meydana geldiğini öğrenir. Canlı varlıklarda bu form, ruh ya da nefistir. Akıl yürütme yoluyla sadece madde ve form kavramlarını değil fakat neden ve sonuç, birlik ve çokluk kavramlarını bulan Hay, 28 yaşında yıldızların bozulmayan dünyasını tefrik derecesine yükselir ve bunun bir yaratıcıyı gerektirdiğini kabul eder. Hayy daha sonra evrenin yaratılmış mı yoksa ezeli mi olduğunu tartışmaya geçer. Evrenin yaratılmış mı yoksa ezeli mi olduğu konusunda nihai bir karar veremese de, onun kendisine bağlı olduğu bir varlığı olması ve bu zorunlu varlığın gayrı fiziki olması gerektiği sonucuna varır.

Yaratılışın açık alametleri olan güzellik ve düzen Hayy’ı böyle bir varlığın yetkin, her şeyi bilen, cömert ve güzel bir varlık olması gerektiği sonucuna götürür. Bunu keşfettiği zaman Hay, 35 yaşındadır. Yüce varlıkla ilgili bu bilgilere nasıl ulaştığını araştırmaya koyulduğunda, kendisindeki bu şeyin manevi bir şey olması gerektiği sonucuna varır. Bu keşif ruhun gerçek mutluluğunun kendisinin zorunlu varlıkla olan yakınlığını bilmesine bağlı olduğu kavrayışına götürür.

Zorunlu varlıkla olan yakınlığının bilincine varan Hayy, pratik anlamda da ödevlerinin neler olduğunu görmüştür. Buna göre onun her şeyden önce bedeninin ihtiyaçlarını karşılama zorunluluğu bulunmaktadır. İkinci olarak da güzelliği ve evrendeki düzeni temaşa etmesi gerekir. Nihayet Tanrı ile olan yakınlığından dolayı, onu rasyonel açıdan tefekkür etmesinin yeterli olamayacağını bilmesi kaçınılmaz bir şeydir.

İbni Tufeyl’e göre hakikati arayan kişinin nihai amacı, fena dedikleri vecd halini elde etmek, gerçeklikte hakiki Bir’den başka hiçbir şeyin var olmadığını, maddi ya da manevi her şeyin onunla kıyaslandığında tam bir hiçlik olduğunu anlamak için çalışmaktır.

İbni Tufeyl, felsefi bilgi ile tasavvufi bilgi arasında bir ayrım yapar. Buna göre tasavvufi bilgi, felsefi bilgiden kesinlik derecesi bakımından daha üstündür. Bu, felsefi bilginin yanlış olduğu, onun mistik bilgi ile çeliştiği anlamına gelmez. Bu ikisi arasında sadece manevi haz farkı söz konusudur. Bu ikisi birbiriyle çelişmek bir yana, birbirini tamamladığı söylenebilir. İbni Tufeyl, bu gerçeği alegorik eserin, vahye dayalı din ile felsefenin birbiriyle olan uyumuna vurgu yaptığı son bölümünde bir kez daha ortaya koyar.

İbni Tufeyl, hakikatin biri zahiri diğeri bâtıni olacak şekilde iki yüzü ya da görünümü olduğunu ifade ederek, felsefe ile din, akıl ile vahiy arasında bir çatışma olabilmesi imkânını daha baştan ortadan kaldırdığı söylenebilir.